XUMUS
2024-05-18 20:06:10

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə.

XUMUS

“Xums” və ya "Xumus" ilin xərclərindən artıq olan mənfəətin beşdə biri deməkdir və Allahın insanların malında Peyğəmbərə (s), İmama (ə) və fəqir Sədat (seyyidlər) üçün qoyduğu bir haqqdır ki, ödənilməsi məcburidir. Xums Firuid-Dinindəndir və bu haqda Ənfal surəsinin 41-ci ayəsində və rəvayət kitablarında 110-dan çox hədisdə qeyd edilmişdir.

Xums İslam fiqhinin, xüsusən də Şiə fiqhinin mühüm mövzularından biridir. Xumsu hesablamaq və vermək şiələrin həyatları boyu xüsusi diqqət yetirdikləri vəzifələrdən biridir.

İmam Zamanın (ə) qeyb dövründə Mərcəi Təqlidlər tərəfindən Əhli-beytin (ə) həyat tarixinə əsasən xums istehlakı hesab etdikləri məsələlərə xərclənir. Xumsun yarısı Sədat (seyyid) payı, digər yarısı isə İmamın payıdır.

Xumsun ödənilməsindən əldə olunan vəsait İslam cəmiyyətində Dini təhsil ocaqların və dinin təbliğinin əsas maliyyə mənbələrindəndir.

 

XUMUS AYƏSİ:

Ənfal surəsinin 41-ci ayəsində xümsdən bəhs edilir və onu imanın əlamətlərindən hesab edir: "Əgər Allaha və Elçisinə qiyamət günü nazil etdiyinə inanırsınızsa, Bilin ki, əlinizə çatan hər bir qənimətin beşdə biri Allaha, Peyğəmbərə, onun qohumlarına, yetimlərə, miskinlərə və fəqir musafirlərə məxsusdur." Bu mübarək ayədə xumsun əhəmiyyətini göstərən çoxlu ədəbi vurğular vardır.

Ayənin nazil olmasının səbəbi xumsun üstün mövqeyini daha yaxşı müəyyən edir. Çünki bu ayə Bədr döyüşünün mücahidlərinə xitab edir və onların xums ödəməsi şərti ilə həqiqi imanlarını tanıtdırır. Belə ki, Bədr döyüşündən sonra bir sıra müsəlmanlar qənimətin bölüşdürülməsi ilə bağlı mübahisə etdilər və bu ixtilafı aradan qaldırmaq üçün Allah bütün qənimətləri Peyğəmbərə (s) verdi ki, onları öz ixtiyarına uyğun olaraq döyüşçülər arasında bölüşdürsün. Peyğəmbər (s) də qənimətləri onlar arasında bərabər böldü. Bu ayə nazil olmuş və bildirilmişdir ki, qənimətin beşdə biri Allaha, Peyğəmbərə (s), Zülqurbiyə, yetimlərə, yoxsullara və yolda qalan fəqir müsəmana məxsusdur.

 

ĞƏNİMƏTİN MƏNASI:

“Ğunum”un hərfi mənası insanın əlinə çatan hər hansı bir faydadır, istər ticarətlə ələ gələn, istər döyüş qəniməti, istərsə də başqa bir fayda. Ragheb Esfahani “Müfradat Quran” kitabında yazır: Qənimət "Ğənəm" (qoyun deməkdir) kökündən götürülüb. Sonra döyüş qəniməti və ya qeyri mənfəətlərdə istifadə edilmişdir. Təbərsi də “Nisa” surəsinin 94-cü ayəsində “Muğanım” sözü eyni mənada işlədildiyi üçün "Ğunum" sözünü də təkcə müharibə qəniməti deyil, hər hansı mənfəət və faydaya aid olduğunu hesab edir.

Qənimətin mənalarından birini döyüş qənimət kimi qeyd edənlər belə, onun əsas mənasının insanın çətinlik çəkmədən əldə edə biləcəyi hər hansı xeyirə aid olan geniş məna olduğunu inkar etmirlər.

 

XUMUS HƏDİSLƏRƏD:

“Vəsailuş-Şiə” və “Müstədrəkul-vəsail” adlı iki kitabda xumusun vacibliyi və onun istehlakı haqqında 110-a yaxın hədis nəql edilmişdir. Hədislərdə xumsun insanın həyatında nəsli təmiz saxlamaq, dinin gücləndirilməsi, Əhli-Beytə (ə) kömək etmək, əmlakın təmizliyi, Din və Əhli-Beyt (ə) düşmənlərinin təhlükəsinə qarşı reputasiyanı qorumaq, Əhli-beyt övladlarından yoxsulluğun aradan qaldırılmaq, günahların kəffarəsi, Qiyamət günü üçün zəxirə, Cənnətin zəmanəti, İmamın duası, ruzunun açarı və sair bu kimi təsirləri qeyd etmək olar.

 

İSLAMDA XUMUSUN TARİXI:

Əksər fəqihlər və təfsirçilər hicrətin ikinci ilində, Bədr müharibəsi zamanı İslamda xümsün vacib olduğunu qeyd etmişlər. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, bu müharibədə əldə edilən çoxlu qənimətlər döyüşçülərlə qənimət yığanlar arasında qənimət bölgüsündə mübahisələrə və fikir ayrılıqlarına səbəb oldu. İslamdan əvvəlki Ərəbistanda qayda belə idi ki, adətən döyüş komandiri qənimətin dörddə birini özünə götürərdi.

Ənfal ayəsinin nazil olması, bütün Ənfalın Allah Rəsuluna aid olunması bildirdi. Sonra xums ayəsi qənimət yığanlara qənimətin beşdə birini çıxardıqdan sonra qənimətdə təsərrüf etməyə icazə verdi. Təbəri Həzrət Peyğəmbərin (s) ilk xums toplamasını Bəni-Qainqa döyüşünə aid etmişdir. Həzrət Peyğəmbərdən (s) xumsla bağlı çoxlu hədislər və məktublar nəql olunmuşdur. Şiə imamlarından xums mövzusunda çoxlu hədislər nəql olunmuşdur ki, bunlar da xümsün fiqhi hökmlərinin ən mühüm sənədləri hesab olunur. Hüseyn bin Səid Əhvazi, Əli bin Məhziar Əhvazi, Məhəmməd bin Urmə Qumi və Məhəmməd bin Həsən Səfər kimi kiçik qeyb dövrünün şiə imamları və fəqihlərinin bəzi tələbələri tərəfindən də bir çox risalələr və əsərlər Xums haqqında yazılmışdır.

 

XUMUSUN HÖKÜMLƏRİ

Xumsun istehlakı: İmamın payı və Sədatin payı. Xums ayəsində xüms sahibləri olan altı dəstənin adı çəkilir: 1. Allah (Lileh), 2. Allahın Rəsulu (Lilərsul), 3. Zil-Qurba, 4. Yetimlər, 5. Kasıblar, 6. Səfərdə yoxsulluqa düşənlər. “Zilqurba” hərfi mənada insanın bütün qohumlarını nəzərdə tutur, lakin hədislərə əsasən, bu ayədə Zil-Qurba ilə nəzərdə tutulan imamlardır.

İmamın payı: Rəvayətlərə görə, “Allahın payı”, “Peyğəmbərin payı” və “Zil-Qurabinin payı” İslam ümmətinin İmamına (peyğəmbər və ya məsum imama) məxsusdur və “İmam payı” kimi tanınır. İmam Zamanın böyük qeybəti zamanında Mərcəi Təqlidlər dövrün imamının ümumi naibləri olaraq sumusu tarix və adət-ənənələrə görə Əhli-beytin (ə) özlərinin xərclədiyi şeylərə xərcləyirlər.

Sədatın payı: Şərifə ayəsində “yetim”, “kasıb” və “İbn əs-Səbil” mənası bu insanların, yəni yetim, fəqir və ya İbn əs-Səbil rütbəsinə layiq olan hər kəsə aid deyildir. Şiə alimləri deyirlər: Murad, yetimlər, yoxsullar və yolda qalanlar Bəni-Haşimlərdən olanlardırlar. Ona görə də bu hissə “Sadət payı” adlanır. Xüms istehlakının “İmamın payı” və “Sadatın payı” olmaqla iki əsas yerə bölünməsinə görə bəzən xümsə “səhməyin” də deyilir.

Bəzi fəqihlərə görə, xüms və ənfal ayrı-ayrı şəxslərin malı deyil, düzgün hökumətə və Peyğəmbər və şiə imamlarının məqamı olan imamət məqamına aiddir. Əlbəttə, Peyğəmbərin şəxsi və ailə həyatını idarə etmək müsəlmanların ən mühüm mənafelərindən və xüms xərclərindəndir. Həmçinin hədislərdə dəlillər vardır ki, xüms şəxslərə deyil, rütbənin mülküdür. Həmçinin, xüms ayəsində qeyd olunan yetimlərin, yoxsulların və İbn Səbilin üç rütbəsi də xümsdən istifadə nümunələridir və bu, xümsün onlara məxsus olması demək deyil. Çünki onların işləri ilə məşğul olmaq hökumətin vəzifələrindəndir. Bu məsələnin dəlillərindən biri xüms ayəsinin ilk üçlüyün başlıqları üçün sahiblik xarakterli “lam”ın olmasıdır ki, ikinci üçlüyün başlıqları üçün təkrar olunmur. Əsasən xüms, idarəçilik və imamət baxımından ilk növbədə Allaha, sonra isə Peyğəmbərə və məsum imamlara məxsus olan vahid və bölünməz maliyyə haqqıdır.

 

Xüms mükəlləfiyyəti halları.

Şiə fəqihlərinin nəzərinə görə, xümsün vacib halları bunlardır:

1) Biznesdən əldə edilən qazanc və şəxsin bütün gəlirləri və faydaları, əgər müavinətdən və cari illik yaşayış xərclərindən gəlirsə.

2) Mədənlərə qızıl, gümüş, qurğuşun, mis, dəmir, neft, firuzə, əqiq və mədən aid olduğu hər şey, əgər Nisab miqdarındadırsa, daxildir.

3) Xəzinə torpaqda, divarda, ağac gövdəsində və s. kimi yerdə gizlədilən pul deməkdir və ona adətən xəzinə deyilir.

4) Mallar harama elə qarışıb ki, onları bir-birindən ayırmaq mümkün olmayacaq və haram malın miqdarı və sahibi məlum deyil.

5) Mirvari və mərcan kimi dənizdən dalaraq əldə edilən cəvahirat yetərsayına çatarsa ​​(on səkkiz qızıl noxud).

6) İmamın (ə) əmri ilə kafirlərlə döyüşdən əldə edilən qənimətlər.

7) Zimmi kafirin müsəlmandan aldığı torpaq.

 

Xümsün hesablanması və ödənilməsi.

1) Xümsün verilməsini gecikdirmək caiz deyil və heç kəsin xümsü gecikdirməyə və özünü xüms əhlinə borclu hesab etməyə haqqı yoxdur.

2) Arvad və uşaqların mallarının xümsü onların üzərinə düşür.

3) Xüms Təqlid Mərcəsinə təhvil verilməli və ya onun icazəsi ilə istehlak edilməlidir və müctəhidin icazəsi olmadan xümsdən istifadə etmək olmaz.

4) Xüms ibadətlərdəndir və qurbətən iləllah ilə verilməlidir.

 

Xumus ili.

Hər bir həddi-büluğa çatmış şəxs öz xüms ilini hesablamaq üçün bir gün təyin etməlidir. Xums ili ilk gəlir əldə edildikdən sonra başlayan xümsü hesablamaq üçün bir illik fürsətdir. Şiə fiqhinə görə, ilk gəlir alındıqdan bir il sonra xümsü, yəni bir ilin artıq gəlirinin beşdə biri hesablanıb ödənilməlidir. Bu bir illik fürsət Xumsi ili adlanır. “Xumsi ili” və ya “Sunəni əl-Xumsi” termini qabaqcıl şiə fiqh mənbələrində və “Cəvahirləl Kəlam”, “Urvə əl-Vəqhi” və “Təhrirul-Vəsilə” kimi kitablarda yoxdur. XIV əsrin ikinci yarısından etibarən İmamiyyə fiqh kitablarında, xüsusən də əməli risalə və araşdırmalarda bu term işlədilib.

Şiə fəqihlərinin fikrincə, xümsi ilinin başlanğıcı mükəlləflərə və onların gəlir növünə görə fərqlidir. Tacir və tacir kimi gündəlik gəliri olanların xümsi ili işə başlayan andan başlayır; Aylıq gəliri olanların ilk maaşlarını almaları xümsi ilinin başlanğıcıdır. Əkinçilərin xümsi ili isə ilk məhsul yığımından başlayır. Sonrakı illərdə isə həmin gün xümsün hesablanması vaxtı sayılır. Şiə fəqihlərinin əksəriyyəti xümsün hesablanmasında qəməri və miladi illər arasında fərq qoymur və hər ikisinə əsaslanaraq xüms verməyi caiz hesab edirlər; Əlbəttə, bəziləri demişlər: vacib ehtiyata əsasən, qəməri ilini əsas götürmək lazımdır.

Xümsi ili illik gəlirin artıqlığına həsr olunur ki, bu da xümsün vacib olduğu, digər hallarda, məsələn, müharibə qənimətləri və mədənlər kimi hallarda xümsi ili vacib olmadığı hallardan biridir.

Xümsi ilinin sonunda xümus verən öz malının (həm pul, həm də ərzaq və istehlak mallarının) beşdə birini bir ilin xərcinin artığından ayırmalıdır.

Şiə fəqihlərinin əksəriyyəti xümsi ilinin dəyişdirilməsini caiz olduğunu qəbul etmişlər. Təbii ki, bəziləri bunu şəriət hakimlərinin icazəsi, bəziləri isə xüms sahiblərinə (xums alanlara) zərər verməməyi şərt qoyublar.

İşi olmayan şəxs, əgər təsadüfən müamilə edib qazanc əldə etsə - qazanc əldə etdiyi vaxtdan bir il keçdikdən sonra - bir ilin məsrəfindən artmış məbləğin xümsünü verməlidir.

Bəzi gəlirlərin (məsələn: hədiyyə, bank mükafatı və s.) xümsü haqqında Mərcəi Təqlidlər arasında ixtilaf vardır. Onların əksəriyyəti hesab edir ki, əgər xümsi ilində bağışlanan mal artarsa, onun xümsünü vermək lazımdır. Arvadın mehriyyəsi və bir şəxsə miras qalan malının xümsü yoxdur.

Muhəmməd Təqi Behcət kimi bəzi fəqihlərə görə, əgər bir kəs illik xərclərini aşmışsa, o hissəsinin də xümsünü verməlidir. Qonaq getdiyimiz ev sahibinin xüms verib-verməməsində şəkk etsək, Bəzi alımlərin fitvasına əsasən, axtarış haramdır və onun yeməyini yeməkdə heç bir problem yoxdur.

 

Xümusun “dəst gərdan” (təhvil vermə)-si.

Bəzi hallarda insan xümsünün hamısını və ya bir hissəsini ödəmə vaxtı ödəyə bilməyə bilər və ya xümsü təyin edilmiş mallardan istifadə etmək qadağan ola, Burada Mərcəyi Təqlid və ya onun nümayəndəsi insanın içində olduğu şəraitə uyğun olaraq xümsu ala bilər ki, xüms verməklə həmin şəxs öz dini borcunu yerinə yetirmiş və öz malına halal sahiblik edə bilsin və sonra problemi həll etdikdən sonra borcunu qaytarmaq üçün borc olaraq aldığı xümsün hamısını və ya bir hissəsini özünə qaytarır, bu əmələ “dəst gərdan” (təhvil vermə) deyilir.

 

Artıq gəlirin xümsünün vacibliyi.

Xüms ətrafında artıq gəlirlə bağlı yaranan mübahisələrdən biri də budur ki, tarixi və hədis mənbələrində İmam Baqir (ə) və İmam Sadiqin (ə) dövrünə qədər xüms almaq barədə məlumatlar, zəkat almaq barədə olan məlumatlar qədər geniş deyilməmişdir. Bu problemlə bağlı xümsün qazanc sahibləri üçün vacib olduğuna inanan fəqihlərdən geniş və ətraflı cavablar gətirmişdir. Fəqihlərin cavabının məzmunu budur ki, xümsün dəlilləri, xüsusən də hədislərin təfsiri açıq şəkildə göstərir ki, xümsün vacibliyi ümumi, qanuni və müəyyən bir zamana xas olmayan sabit hökmdür. Xumsun qazanc sahiblərinə aid olması vədini müdafiə edənlər həmçinin iddia ediblər ki, Bəni-Haşim kasıbları qazanc sahiblərinin xumsundan məhrum edilsələr, qeyri-Bəni-Haşimlərə zəkat ayrıldığına görə onların həyatlarını təmin etmək imkanı olmayacaq.

 

Qeyb zamanı xüms.

Xumsun mövzularından biri də İmam Məsumun (ə) qeybində xümsün necə idarə olunmasıdır. Müasir fəqihlərin məşhur rəyi budur ki, imamın qeyb zamanı payı, Mərcəyi Təqlidin məsum imam zahir olduğu halda, eyni hallarda istifadə edəcəyinə dair elm və ya zənni olduğu hallarda istifadə edilir. Məsələn, İslamı və Dini Təhsil Ocaqlarını gücləndirmək, İslamı təbliğ etmək, lazım olan hallarda məscid tikmək, kitabxana və məktəb işləri, yoxsulların qayğısına qalmaq və s…. Keçmişdə xümslə bağlı məşhur olmayan deyimlər də var idi; Xumsun ləğvi, imamın payını ayırmaq və xümsü dəfn etmək öhdəliyi kimi.

Sadatın qeyb zamanı payına gəlincə, məşhur fəqihlər hesab edirlər ki, onların payı ödənilməlidir; Amma az adam da xümsün şiələr üçün mubah olduğuna və onun ləğv edilməsinə inanır. Şiə fiqhinin qeyb zamanı sadatin payı ilə bağlı məşhur olmayan digər rəyləri arasında İmamın (ə) zühuruna qədər xümsün dəfn edilməsinin vacib olması, eləcə də onu qoruyub saxlamağın vacibliyini qeyd etmək olar.

 

Sünni fiqhində xüms.

Sünni fiqhi mənbələrində xüms məsələsi, əsasən, cihad mövzusu altında qənimət bölgüsündə bəhs edilir. Sünni fəqihləri də şiə fəqihləri kimi xüms ayəsinə və mütəvatar hədislərə istinad edərək xümsün vacibliyi mövzusunda həmfikirdirlər. Onların arasında xümsün vacibliyi və onun məsrəfləri barəsində ixtilaf vardır. Sünni məzhəbləri arasında xümsün vacib olduğu ən mühüm hallar döyüş qənimətləridir. Onların əsas sənədi xüms ayəsidir ki, təfsirlərə görə Bədr döyüşünə gedib çıxır. Lakin Əhli-sünnə fəqihləri xəzinənin xümsunun vacib olduğunu qeyd etmişlər. Sünni fəqihləri arasında müharibəsiz, müsəlmanların əlinə keçən kafirlərin mülkünün xümsün vacibliyi, həmçinin mədən növləri və ya zimmi tərəfindən müsəlmandan torpaq alınması kimi məsələlərdə ixtilaf vardır.

Əziz oxucular, bəndə bu yazıda xümüs barəsində qısa və bütün məracelərin nəzərlərini nəzərə alaraq sizlər üçün hazırladım. Əlbətdə xümus mövzusu haqqında çoxlu kitablar yazılmışdır. Lakin bəndə sizlərin xümüs barədə lazım olan mövzuları bu yazıda bacardığım qədər qısa və konkret məlumatlar verməklə kifayətlənirəm. Ümüdvaram dualarınızda bizləri unudmazsınız. Vəssalamu ələykum rəhmətullahi və bərəkatuh.

 

Hazırlayan Ustad Hacı Elşən Badkubei.