ŞİƏLİYƏ ÜMUMİ BAXIŞ
2023-02-20 10:43:19

Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim

 

ŞİƏLİYƏ ÜMUMİ BAXIŞ

 

Şiənin mənası:

“Şiə” sözü ərəbcə ardıcıllar və yoldaşlar deməkdir. Və Şəhristanın təbirincə desək, “Şiələr yalnız Əli (əleyhissalam)-a tabe olan, onun imamətinə və xilafətinə mətnlə inananlardır və deyirlər ki, imamət ondan ancaq zülmlə uzaqlaşdırılar. Quranda şiə bir çox hallarda ardıcıl və səhabə mənası kimi işlədilir. Və peyğəmbərin rəvayətlərində şiə sözü Əlinin (əleyhissalam) tərəfdarları və dostları mənasındadır. Şiə mənbələrində şiənin birdən çox mənası yoxdur və o, Əli (əleyhissalam) və onun on bir övladının xələfliyinə inanan kimsədir.

 

Şiəliyin başlanğıcı:

Şiəliyin başlanğıcı ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Amma dostluq, Əli (əleyhissalam)-a tabe olmaq və üstün tutmaq olan şiəliyin həqiqəti Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) dövrü ilə bağlıdır. Odur ki, şiəliyin başlanğıc tarixi ilə bağlı bir neçə nəzəriyyəyə əsasən demək olar ki, Səqifə günləri, Osmanın xilafətinin sonu, Cəməl döyüşü, Kərbəla hadisəsi və öz təsirini göstərən hadisələrin baş verdiyi dövrlərdir. Amma şiənin adını hər şeydən əvvəl Allah Rəsulu - ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun - Əli (əleyhissalam) aşiqlərinə çoxsaylı hədislərində qeyd etmişdir və bütün bu hədislər də sünnilər tərəfindən qəbul edilmişdir.

Əli (əleyhis-salam)-ın xilafətindən sonra şiəliyin genişlənməsi ilə şiəlik adından əlavə Ələvi, İmami, İsna Əşəri, Cəfəri, Rafizi kimi digər titullar da yavaş-yavaş Risalət ailəsinin aşiqlərinə şamil edilmişdir. Təbii ki, bu titullardan bəziləri şiələrə müxaliflər tərəfindən verilmişdir, məsələn, Rəfzi və ya Turabi titulu şiələrə onları ələ salmaq və aşağılamaq üçün verilmişdir.

Qeyd edildiyi kimi, İmam Əlinin (ə) ardıcıllarına şiə deyən ilk şəxs Məhəmməd Peyğəmbər (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) olmuşdur. Peyğəmbərin (Ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun) səhabələrindən bəziləri o dövrdə Əlinin (əleyhissalam) şiəsi kimi tanınırdılar. Onlardan Salman Farsi, Əbu Zər Qafari, Əmmar Yasir, Əbu Əyyub Ənsari və bütün Bəni Haşim və Bəni Muttəlib və s... Əli (əleyhissalam) ilə dost olduqları bilinirdi.

 

Səqifə hadisəsi və şiə:

Qədir hadisəsinə və Peyğəmbərin - ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun - Həzrət Əlini (ə) öz vəfatından sonra vəsi təyin etmək səylərinə baxmayaraq, Səqifə görüşü baş tutdu. Və Allahın əmri yerdə qaldı və Peyğəmbərin - ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun - ailəsi xanəneşin oldu. Qüreyş liderlik istəklərinə və Əli (əleyhissalam)-ın şəxsiyyəti ilə paxıllıq və düşmənçiliklərinə görə Əlinin (əleyhissalam) haqqını tapdaladılar. O, müsəlmanlar arasında təfriqənin olmaması, mürtədlərin təhlükəsi, Peyğəmbərin - ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun - izzətinin qorunub saxlanması və s... kimi müsəlmanların mənafeyinə görə öz hüququndan imtina etdi. Bununla da xilafət və Peyğəmbərin - ona və ailəsinə Allahın salavatı və salamı olsun - vəsiyyəti öz həqiqi yolundan ayrıldı. Yalnız şiələr xüsusi siyasi oriyentasiyaya malik olan xüsusi qrup olaraq fərdi və kollektiv şəkildə Əlinin (əleyhissalam) legitimliyini müdafiə edirdilər. Və 25 il ərzində Əli (əleyhissalam) həmişə xalqa haqlı xəlifə kimi tanıtıldı.

 

Xəlifələr dövründə şiə:

Xəlifələr dövründə (Əbu Bəkr, Ömər, Osman) şiə, Səqifədən sonrakı ilk günlər istisna olmaqla, çox təzyiqlə üzləşməmişdir. Əli (əleyhissalam) İslamın nəcib mənafeyini qorumaq üçün dövrün xəlifələri ilə uzaqdan və qeyri-rəsmi şəkildə hərbi və siyasi əməkdaşlıq edirdi. Səhabələrin bir sıra şiə ağsaqqalları da İmamın (əleyhissalam) razılığı ilə hərbi və siyasi vəzifələri qəbul etdilər.

Osmanın öldürülməsindən və İmam Əlinin (əleyhissalam) xilafətindən sonra İmamın tərəfdarları və səhabələri açıq şəkildə şiəliklərini bəyan etdilər. Amma o həzrətin (ə) şəhadətindən sonra Bəni-Üməyyə dövrü şiələr üçün hicri 40-cı ildən başlayaraq hicri 132-ci ilə qədər davam edən ən çətin dövr idi. Bütün Əməvi xəlifələri şiələrin qatı düşmənləri idilər. Sünni məzhəb alimi İbn Əbi əl-Hədid yazır: “Şiələr harada olurlarsa olsunlar, öldürülüblər, Əməvilər şiə olma ehtimalı ilə insanların əl-ayağını kəsirdilər və Peyğəmbər ailəsinin aşiqlərini zindana salınırdı ​​və malları talan olunurdu və evləri viran edilirdi”.

 

Əməvi və Abbasilər dövründə şiə:

Əməvilər dövründə şiələrin başına gələn bütün boğulma və zülmlərə baxmayaraq, şiəliyin genişlənməsi dayanmadı. Çünki Peyğəmbər ailəsinin zülmü insanların qəlbinin onlara tərəf dönməsinə səbəb olurdu. Xüsusilə Həsəneyn (imam Həsən və İmam Hüseyn) - əleyhissalam - insanlar və səhabələr arasında xüsusi hörmətə malik idi. İmam Hüseynin (əleyhis-salam) şəhadətindən sonra şiələr ən mühüm qalalarını itirdiklərinə görə düşmənə qarşı hər hansı silahlı hərəkatdan çarəsiz qaldılar. Amma bu qanlı üsyan Əməvi sarayını yıxdı və ictimai rəydə Əməvi hökumətinin legitimliyini məhv etdi.

Hicri 111-ci ildə Abbasilər dəvətinin başlaması ilə İslam ərazisinin müxtəlif bölgələrində şiəliyin yayılmasının qarşısındakı maneələr zəiflədi. Ona görə də şiələr bu zaman nisbi təhlükəsizlikdə idilər. Bu qısa müddət ərzində şiə imamları şiənin fiqhi və kəlam əsaslarını yaratdılar və şiə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu dövrdə şiələr geniş İslam torpaqlarının şərqinə və qərbinə səpələnmişdilər. Onlar (Şiələr) 4-cü əsrdə böyümə və inkişafının zirvəsinə çatdılar və bu zaman Zeydi və İsmaili Əl-Buyeh və Həmdaniya şiə hökumətləri quruldu.

 

Şiəliyin coğrafi əhatə dairəsi:

Fikri və ideoloji genişlənmə ilə eyni zamanda şiə coğrafi baxımdan da genişləndi. Şübhəsiz ki, şiəliyin ilk mənşəyi Mədinə olub və Peyğəmbərin səhabələri arasında ilk şiələr də bu şəhərdə yaşamışlar. Hicri birinci və ikinci əsrlərdə İslam diyarının bir çox yerində şiələr yaşamışlar. Onlar hər yerə səpələnmişdilər, lakin şiələr hicri birinci əsrdə Mədinə, Yəmən, Kufə, Bəsrə, Mədain və Cəbəl Əməl olan bir neçə bölgədə cəmləşmişdilər. II əsrdə bu ərazilərlə yanaşı Qum, Xorasan, Təbəristan, Bağdad və Afrika kimi ərazilər də şiələrin toplaşdığı ərazilər idi.

 

Şiə firqələri:

Ən mühüm şiə məzhəbləri hicri birinci və ikinci əsrlərdə yaranmışdır. II əsrin sonundan sonra şiələrdə ciddi bir parçalanma olmadı. “Miləl” və “Nəhəl” kitablarında adları çəkilən məzhəblərin əksəriyyətini məzhəb adlandırmaq çətindir. Daha doğrusu, liderlərinin ölümü ilə məhv olmuş qruplar adlandırmaq olar. Amma siyasi-ictimai səhnələrdə peyda olan məzhəblər Kisaniyyə, Zeydiyyə və İsmailiyyədir ki, sözün əsl mənasında Əli (əleyhissalam)-ın həqiqi şiəsi ola bilməzdi. Lakin Həzrət Əlinin (ə.s) həqiqi Şiəsi Cəfəri, İsna Əşəri, İmamiyyə və Şiə adı ilə məşhurdular.

 

Vəssəlamu ələykum rəhmətullahi və bərəkatuh.

 

Ustad Hacı Elşən Badkubei

İnteraktiv Quran
Quranı dinlə
Məscidlərin Ünvanları
Regiona görə axtar
daxil ol >
Günün əməlləri
Abunə ol
Daima yenilənən dini məqalələrdən xəbərdar ol.